[I]

.

És escript en la carta del compte de Barchinona, de las costumnes que donà als ciutadans de Tortosa, que tothom que menaça ho irosament traurà coltell ho espasa o lança contra altre, pac a la cort LX sous ho perda lo puyn dret.

Ara usen los dits ciutadans de Tortosa que poc de temps ançà, que quan los seniors demanen LX sous per coltel treyt, et provat bé tot lur enteniment e aüdes II sentències, que pagar deu los LX sous, posàs defenció que.n defeniment de son cors lo trac, e que no cal[..... testimonis] en oltramnar, o là on se vol.

E aquesta costume an feyta de III ans o de IIII ençà.

.

[II]

.

[1] Utitur in civitate Tortose quod nullus, absque acusatore [legitimo qui se ad penam] talionis subscribatur, puniatur, per hoc tam in occultis quam in notoriis criminibus seu maleficiis, sine aliqua [exceptione, et in crimine] adulterii manifesti.

[2] Item, utitur quod licet crimina et malefitia fuerint manifeste comissa, non possit inde fieri inquisitio et sic dicta malefictia remanent impunita.

[3] Item, utitur quod si pater acusare voluerit interfectorem filii sui, quod habet se ad penam talionis subscribere.

[4] Item, utitur quod tam in criminali causa quam civili, non subiiciatur quis questionibus licet alias veritas facti reperiri non [possit .....] precedant mendaria.

[5.1] Item, utitur quod si aliquis in causa criminali condempnetur non auditur apellans, immo incontinenti mandatur sententia executioni, sed in causa civili non tamen deffinitiva, sed deferetur ab omni interlocutoria apellatur, excepta lite contestatione.

[5.2] Item, utuntur quod victus non apellabit ad dominationem sed ad quemdam vicinum suum seu parentem de vila quacumque voluerit.

[6] Item, utitur quod si aliquis velit agere contra alium personali vel reali actione, ad interrogationem partis adverse habet eligere an agat cum carta vel sine carta, et siquidem dicat quod sine carta postea non poterit producere per se vel per alium aliquam cartam seu scripturam; siquidem dicat se velle agere cum carta nunquam audietur nec respondebit ei adversarius quousque produxerit dictam cartam.

[7] Item, utitur quod post cautionem de parendo iuri prestitam, reus non tenetur venire ad iudicem per VII vel VIII dies continue numeratos, licet citetur per iudicem. Et si non citetur infra illos VII vel VIII dies post dictam cautionem interpositam, non procedatur contra eum, non premissa trina citatione que habet continere VII vel VIII dies, ex eo quod tribus diebus in ebdomada tamen redditur ius, et ad illas et in illis diebus debet fieri citatio per iudicem; et hoc tam in arduis quam mediocribus minimisque causis, excepta causa alimentorum mercenariorum unius diei vel duorum ne cotidianis alimentis fraudetur. Et hoc servatur tam in omnibus hominibus civitatis quam alterius jurisdictionis.

[8] Item, utitur quod licet contra non iuratur de calupnia, immo si reus negaverit inducuntur probationes actori, et si reus opposuerit aliquam exceptionem quam actor negaverit, iudicetur reo excipienti probationes; et si dicet reus non habere in prontu testes cum sint ultramare vel aliis longinquis partibus, dabuntur ei indutie legales licet adversarius se obponat dicendo quod per difugium vel malitiam huius dilationes petantur. Et hoc utitur nullo prestito iuramento quod malitiose huius dilationis non petat.

[9] Item, utitur quod si contentio fuerit inter partes de processu curie, credatur simplici assertioni iudicantis et vicarii nulla inde ostensa scriptura, cum de usu non scribantur nec conficiantur acta in causis, nisi cum libelus et licet contra et producciones testium inde causa.

[10] Item, utitur quod testes non compelluntur testificari, nisi sit causa criminalis, et promiserit se testificaturum vel inveniatur in instrumento subsecuta.

[11] Item, utitur quod sententie proferuntur sine scriptis, sed si pars aliqua eam velit habere scriptam [post latam sententiam] iudex qui tulit eam, faciet notario scribere et subsignare vicario, et postea ipsa subscribet, et hoc faciet post unum vel duos dies et plus prout pars voluerit; et sic sententiam scriptam haberet litigator.

[12] Item, utitur quod tam principali causa quam apellationis nulla fit condempnatio expensarum in aliquo casu licet constet de calumnia subcumbentis.

[13] Item, utitur quod nullus christianus admititur contra iudeum in testem quacumque actione contra iudeum agatur tam reali quam etiam personali.

[14] Item, utitur quod administratores tutelarum et curarum comituntur nullo a tutore vel curatore prestito iuramento.

[15] Item, utitur quod si alcertario fuerit inter partes de consuetudine, videlicet quod una pars asserat consuetudinem quam per se inducit, et altera pars dicat non esse consuetudinem, cum non constet esse factam ab hiis qui potestatem habent concedendi, et propter hoc sit in dicta probatio consuetudinem asserenti; utitur quod probi homines nullo prestito iuramento de veritate dicenda conferunt ad invicem, et si viderint per simplicem verbum aliquorum sive ipsorum quod illus quod per consuetudinem alegatur fuerit inter eos iudicatum et tali modo probata, consuetudinem servatur non distincto si bene vel male fuerit iudicatum, et habeatur per probata tamquam consuetudo facta de consensu eorum qui habent concedendi consuetudinem potestatem, et ac si esset rationabilis et legitima prescripta.

[16] Item, utitur quod nisi tribus diebus in ebdomada, usque ad horam tertie, non redditur ius videlicet die lune, dine mercurii, die sabati. Et si contingat aliquam illarum dierum propter festum vel aliquam causam fuerit feriatam, in sequenti die non feriata non redditur ius in locum illius diei in qua feriam contingit, cum deberet ius singulis diebus non feriatis ius reddi.

[17] Item, utitur quod si qua causa vel negotium dicetur per aliquam Dertuse consuetudinem esse decissa [per] sententiam primam, quod postmodum ille contra quem lata fuerit sententia non auditur apellans.

[18] Item, utitur quod oficium iudicis quod loco actionis ponitur, non habet locum in Dertusa, in quocumque casu: iudicis oficium intentetur de iure nisi in tribus casibus, videlicet in dandis tutoribus et curatoribus et reparationem instrumentorum amissorum, in restitutiones in integrum [utendo] illa regula indistincte quod sine actione nemo agitur; sed si competat sibi iudiceis oficium non poterit eum intemptare, maxime si non petat aliquid sibi dari vel fieri ab adverso sed a solo iudice.

[19] Item, utitur quod si aliquis fuerit captus pro aliquo malefitio incontinenti interrogatur extra iudicium, et si quid aliquid fuerit confesus, sibi preiudicat, licet deficiat acusator et non audit penitens de dicta confesione.

[20] Item, utitur quod si in aliquo contractu habito in scriptis vel sine scriptis, in quo caveatur ad certu tempus pecuniam solvi, vel aliquid fieri, et nisi factum fuerit quod promititur dapnum interesse refici et emendati stipulanti non reficitur, nec in aliquo emendatur.

[21] Item, quod testamenta confecta cum tabellione et unico teste valeant.

[22] Item, utitur quod ofitium iudicis in nullo casu inde teneatur, nisi in reparatione instrumentorum amissorum, et restitutione minorum, et petendis tutoribus et curatoribus ipsis minoribus.

[23] Item, utitur quod actor non tenetur scribere petitionem suam, seu concipere libellum quousque reus firmaverit ius, et post cautionem iuris poterit actor scribere prout sibi melius videbitur expedire.

.

[III]

.

Homines dertusenses habito inter se consilio generale, unanimiter statuerunt:

.

[1] Quod nullus ipsorum iret ad balnea Templi ad balneandum, et si quis iret ad balneum Templi et non iret ad balnea P. Jordani, quod ipse P. Jordani de ipso conquereretur tamquam de eo qui venit contra comunem civitatis, propter quod videtur articulus contra dominum factus huius statutio contrafacta.

[2] Item, iamdicti cives dertusenses quandam plateam que quidem est dominorum Dertuse fratribus Templi, indebite concedebant ponentes ibidem flequarias suas, cum pane ad vendendum, et eiicientes illas quas faciebant in dicta platea residere, in preiudicium Templi non modicum et contemptum minabeatur, et enim prefati cives, quod si quis fratrum vel aliquis ipsorum tangeret flequarias suas seu panem earundem, inmediate interficeretur ab ipsis.

[3] Item, cum iudicia sint hominum civitatis deberet iudices constituere, qui secundum iura scirent iudicari, unde quia non faciunt super hoc impetretur litera a domino papa et iudex Cesarauguste episcopus.

[4] Item, iniurantur iidem cives sibi et potius Templo de possessionibus quas vendiderunt nec dederunt, seu aliquo modo alienaverunt nec commutaverunt in posse clericorum dertusensium et personarum religiosarum, quia ipsas posessiones eiciunt de Templi iurisdictione et de sui ipsorum convicinitate.

[5] Item, iamdicti cives non deberent servare nec aliquatenus pati guidagium Raimundi de Montechateno, cum ipse guidat banditos, homicidas, et malefactores, cum ipsi non sint homines predicti Raimundi, sed tantummodo Templi, nec teneatur dicto Raimundo nisi sicut castellano vel feudatario.

[6] Item, cum frater Dalmatius de Fenollare, comendator dertusensis, quemdam libellum qui sequitur obtulit coram civibus memoratis, in curia dertusensi dixerunt se non teneri eidem respondere, cuius quidem libeli tenor tale est:

"Proponit conquerendo frater Dalmatius de Fenollare, contra P. Nicolau, Jacobum Pertuigium, S. Tener, Berengarium filium S. Tener, contra filium d'En Gassul et contra filium Tome Dardanos, contra Burdum d'En Cambrils Burdum d'En Benivey, Burdum d'En B. de Na Alax, et contra duos filios legitimos dicti B., et contra Jacobum scriptorem, filium S. Tener, et contra tres filios d'En B. d'en Steve, et contra filium minorem Nicolaii Fariner, et contra filium Rubei Bassier, et contra A. Qucio et fratrem suum, et contra B. filium Stephani Tener, et contra filium maiorem D. Leuder, et contra Ros nepotem de Na Alax, dicens quod predicti, convocati manu armata gladiis, lapidibus et penatis, venerunt ad domum d'En Çuera ad hoc, ut verbararent vel pulsarent, vulnerarent vel occiderent Mosset Sado et fratrem suum, dictam domum fregerunt, expoliaverunt et expugnaverunt, frangendo ianuas et tabulas dicte domus, et in eam perteratos lapides proiiciendo, unde cum ex hoc inciderint in crimen legis Julie de vi publica, petit eos condemnari pena predicte legis, que est ut deportentur et amitant omnia bona sua vel saltim quod puniantur paccare arbitrio iudicantis."

[7] Item, quod si fortasis compositio esset inter Templum et homines Dertuse, quod magister petat ab eis homagium et accipiat ob hoc ut nullum cognoscant alium dominum, et si contradixerint nulla inde fiat compositio.

[8] Item, cum cives predicti sint naturales homines Templi, et fecerint homagium Templo, nullum deberent cognoscere dominum preter Templum, et cum a Deo faciunt homagium Raimundi de Montechateno, faciunt illud in preiudicium Templi et conteptum.

[9] Item, si aliqui mercatores mitent vel extraant aliquas mercaderias de civitate Dertuse, de quibus leudam debent percipere domini Dertusenses, veniet aliquis cives Dertusensis, et secrete erit locutus cum extraneo mercatore, dicens quod si dictus mercator eidem aliquod servitium duxerit faciendum, ille homo Dertuse faciet ipsas mercaderias suas, et ita domini Dertuse amitunt leudam suam. Et cum domini vel ipsorum baiuli dicunt eis civibus quod iurent quod dicte mercaderie sint sue, nolunt iurare et ita domini amitunt ius suum, dicentes non esse consuetudinem Dertuse quod iurent.

[10] Item, facient dicti cives consortium cum mercatoribus et hominibus alienis, et ement et vendent multa absconsi de quibus Templum debet percipere leudam et non facit, et cum ipsi domini Dertuse inquirunt ipsos de veritate dicenda, dicant quod totum suum est, et quando iidem domini dicunt eis quod iurent, nolunt iurare et ita dominium amitit ius suum.

[11] Item, iamdicti cives deberent dare domino Dertusensi quarentenum de omni fusta quam deferant de Portu, et nolunt dare de mellize nec de ligno quod habeat a XX palmis ultra. Et ita amitit dominium ius suum, et asserunt non esse consuetudinem Dertuse quod dent et debent dare secundum sententiam quam tulit episcopus Illerdensis.

[12] Item, si dicti cives voluerint facere aliquod statutum, vel aliquod bannum ponere in civitate, petent a comendatore quod illud eis concedat. Et si comendator concedet eis quod faciant si videatur bonum Raimundi de Montechateno ipsi facient, sin autem non facient et dimitent mandatum Templi, et facient mandatum Raimundi de Montechateno, tamquam si esset dominus ipsorum proprie, et ita non cognoscunt dominium Templi, ut deberent et facient plura hii similia, et faciunt pro dicto Raimundo qui est castlanus, ac si esset dominus eorundem.

.

[IV]

.

[1] Costume est de Tortosa, que si nuyl hom esvaeix cassa d'altre no és tengut de pagar mas XX sols.

[2] Item, costume est de Tortosa que camiador no jura ni pren hom nuylla seguritat, que can se fa camiador, per sa auctoritat.

[3] Costume de Tortosa, que nuyl escrivà públic no jura, ni negun corredor ni nuyl saig no juren, que sia lo altre en lur ofici, e així cascuna qui.s vol se fa escrivà e corredor, sia de la vila o estrayn, e axí fa cascú per sa actoritat.

[4] Costume és de Tortosa, que fan cridar III ad VI dies, puix veden-lo ha VII diners o a pus.

[5] Encara dien los homes de Tortosa, que qui envaex la Çuda no deu pagar mas de XXX solidos. E aquesta peralla dix en Pere Jordà en la cort de Tortosa, davant molts pròmens, quan lo comanador demandava en Corbaran que serà exit de la Çuda, axí quom no devia.

[6] Encara dix en Pere Jordà altra vegada, en la quort de Tortosa, davant molts pròmens, sobre cartes que eren vengudes del senyor rey e del maestre, que retessen catius que eran estats furtats de Castella, que no eran tenguts de fer mandament del maestre ni del Temple, ni d'En Ramon de Moncada, que si clams avien d'els, que.ls daria fianças de dret.

[7] E si per avenència, composició serà feita entre.l Temple e.ls hòmens de Tortosa, e.l Temple sofrís que els usasen d'algunes costummes, que no fossen dretureres que.n usasen entre.ls, mas no.n pogessen usar contra la senyoria.

[8] Costume de Tortosa, que si nuyl hom a mort o nafrat altre, o que qualque altra mala feyta aia feyta, si veger lo vol pendre, si aquel se pot recluyr en casa d'un seu veïn, veger ne balle ni saig no gosarà entrar, là intre per trer aquel malfeytor de fora; mas que aurà a dir a II veÿns d'aquella partida que intren, là intre per veure aquel hom si és, là intre e que.l ne tregen, e intrar i an. E si bel se ben diran, que no y és o.l faran escapadiç. E auçò ellex se faran, si om los vol trer peniora de casa, per deutes o per altres torts si els tenen.

[9] Encara dien los hòmens de Tortosa que siniors no poden fer establiment sens voluntat d'els; e si se fa establiment d'on ischa nuil ban que.ls que en deuen aver lo terç.

[10] Costume és de Tortosa, que.l veguer no pot fer res ni desfer, sinó així com los hòmens de Tortosa volen.

.

[V]

.

[1] Usus est Dertuse, quod adiudicatis probationibus super rogatis alicui parti, quod alia pars pro [difugatione] non comparet diebus sibi adiudicatis, nec fit ei post preiudicium quin habeat omnes testes [producentes], si citatus venerit et petierit eas, et etiam IIII producentes si eam petierit et habebit [IX] menses, si dicxerit simplici verbo, sine sacramento aliquo se habere tamen [aliquos] pro ultra [modo] licet [causam] producxerit in predictis precedentibus productionibus.

[2] Item, usus est quod aliquis conventus a dominis propter extractionem gladii licet negavit se abstracxisse gladium tamen postquam fuerit contra eum probatum, admitatur propositionem et exceptionem quod in sua defentione exctraxit et etiam apellavit postea a sentencia contra se lata.

[3] [.....]

[4] Item, usus est quod non fiunt acta in aliqua causa civili vel criminali, nec sententia profertur scripta, nec etia die vel mense. Et si pars aliqua velit eam postea scripta, non firmabunt eam vicarius vel iudices sine salario.

[5] [.....]

[6] [.....]

[7] Item, est usus quod aliquis non iudicat causas sine [vicino] civitatis, et iudicant homines ius ignorantes, et non potest appellari nisi a vicinis civitatis.

[8] Item, est usus quod si vicarius precipit aliquem ex causa pignorari extraentes pignora dicunt non esse ibi [prolatum] licet sine prolatione, et sic excecutionem non [.....] potest ibi fieri.

[9] Item, est usus quod idem vicarius qui est in prima sententia, est etiam in omnibus sequentibus sententiis appellationum, et quandoque infirmavit quod prius asseruit.

[10] Item, dicunt cives Dertusenses quod banditus ex certa causa quod licet est, post annum revertatur et forte fuerit captus per vicarium non tamen cadit, et hoc in penam corporalem vel bonorum, et sic proscriptio bonorum con habet ibi locum.

[11] Item, dicunt quod impune potest quilibet civis pro domino [.....] clavis hostium ex [causa] quia non obtemperabat [.....] comperire [impune] dictum hostium.

[12] Item, dicunt quod non cadit in penam [.....] falsitate.

[13] Item, dicunt quod aliquis degerans vel [.....]

.

VI

.

[1] Utuntur cives Dertuse in Curia pro consuetudo, quod si aliquis petet debitum cum instrumento vel sine instrumento C solidos aut plus, et debitor negaverit creditori debitum, quod postquam creditor probaverit debitum sibi debuise, quod preterea debitor posuerit exceptionem debitum solvisse, et sibi iudicatum fuerit quod probaret quod solveret debitum, et ipse sine sacramento calumpnie dicit quod dentur sibi dies ad probandum, et iudices assignaverint ei diem in tertio die, scilicet de die sabbati usque ad die luni, si in die luni non comparuerit ad probandum non preiudicat sibi nec veniet ad curiam nisi citatus fuerit per vicarium iterum.

Et postquam venerit ad curiam, assignaverint ei diem ad probandum ad aliam diem et non probabit, et post ea ad alium diem, de tertio in tertio die.

Et in tertia productione dicit: "Domine iudex, probabo".

Et iudex, sine iuramento quod non prestiterit: "Quod malitiose hoc facias dicas èr quem probaveris".

Et ipse dicit: "Per talis et talis qui sunt ultramare vel Alexandria". Et habebit inde usque IX menses dabunt eis ut probent. Et IX menses transactos, si senioraticum fuerit qui tunc apopulaverit, et si, pars de die in die curie, sed de tertio in tertio die non cogerit eum, ut a populationem suam ad effectum perducat, usque ad I annum non transit in rem iudicata et non perjudicat.

Hoc sequitur tam in civili causa quam in criminali, petita a civibus vel a dominis Dertusensis.

Si domini petunt gladium abstractum contra aliquem, et ille qui gladium contra aliquem extraxit, et hoc negaverit postquam sibi probatum fuerit, ponit exceptionem predictam quod in defencionem sui corporis gladium, lanciam vel ensem extraxit, quod est contra ius comune et civile.

Et si victum fuerit apellabit se a sententia predicta, quod est contra statutum domini comitis Barchinone et quae et apopullabunt, et causam [secuntur] quam admodum, ut dictum est in superiori facto debiti et de facto civili.

[2] Item, utuntur quod non fiunt acta in aliqua causa, immo cordi vicarii et iudicum comendato, tam in facto civili quam criminali.

Et post ea concludunt de facto et de iure vicarius et iudices dabunt sententiam quam admodum eis visum fuerit, et non scribunt sententiam nec per diem nec ora.

Et si post ea contendunt de sententiam, pars adversa cum demandatore vicario et iudex ad eius evidentiam scribere, faciunt sententiam secundum quod eis videtur et ponent kalendarium ad bene visum.

Quam sententiam non firmabit vicarius vel iudices sine salario.

[3] Item, consuetudo est quod aliquis non iudicat causas si vicinus non est de civitate.

Et iudicant simpliciter homines qui ius ignorant.

Et postquam iudicatum fuerit, non potest apellari nisi vicinis Dertuse, et illis qui ius ignorant.

Et ideo quare comitunt iudicia et apellationes in hominibus simplicis, ius perit multotiens petitori, quod est abucio.

[4] Item, consuetudo Dertuse est, quod si aliquis homicida vel predo aut aliquis malefactor seu debitor intraverit in domo alicuius vicini Dertuse, in presentia vicarii, dictus [vicarius] fugans eum, vicarius non audet intrare domum ad capiendum seu custodiendum malfactorem, immo necesse est ut expretet vicinos ut domum intrent, et eum extrahant, et vicario liberent eum.

Et si as [placet] extrahent eum de domo, aut dicent: "Non est hic", et faciunt eum fugidis, et probabitur sibi quod intus intravit, et pena aliqua non sequitur domino domorum vel intrantibus domum, si negaverit malfactori.

Et si vicarius percepit pignorare aliquam domum, intrantes dicent quod ibi non sunt pignora, et erunt ibi et ius non potest assequi.

[5] Item, consuetudo est quod vicarius et iudices iudicabunt primam sententiam, et post ea apellatum fuerit, et vicarius qui iam iudicaverit erit in apellatione prima et secunda, et aliquando irritur sententiam quam ipse me dixerit in prima et secunda apellatione.

[6] Item, quod si aliquis homicida aut malefactor fuerit banditus, quam bandimento dicit vicarius et iudices preco "Talis homo dictus fecisse vel comississe talem crimen", si non venit firmare directum infra X dies, ipse tenetur per illum malefactorem, et steterit non tantum per X dies immo per annum aut amplius, et venerit Dertusam et fuerit captus per vicario, dicunt quod consuetudo est quod non perjudicat bandito, immo tamen valeret quam admodum si banditus non esset.

[7] Item, consuetudo est quod si vicarius et iudices iudicant, quod si aliquis non vult venire vel comparere ad curiam, ut claudatur ostium ei, et reus aperuit ostium, de pena aliqua non tenetur.

Et si frangitis iudicium in curia datum, quod est statutum per istam diem firmare directum, ut componatis cum creditore aut surgatis ad [sucam] quam cum captio sive prissio, et si non sequitur solum XL solidos, et deillo iudicio dicunt quod non tenentur ad aliquam penam si ostium aperuit.

Et hoc sequitur de emparamento quod per iudicium facit vicarium, quod non est ibi pena secundum quod ipsi dicunt.

[8] Item, dicunt quod consuetudo est quod si aliquis vendit vinum, oleum, vel triticum, aut anonam, cuiusque generis sit, et mensuram est falsam, dicunt quod non est ibi aliqua pena de falcitate.

Et similiter de panis et aliis rebus, si probatum fuerit mensuram esse falsa, non tenetur de aliqua pena.

[9] Item, consuetudo est quod si aliquis homo vel femina perjuraverit se manifeste, et post ea probatum fuerit mensuram esse falsa, non tenetur de aliqua pena.

[10] Item, consuetudo est quod si aliquis homo vel femina perjuraverit se manifeste, et post ea probatum fuerit eis, quod periuri sunt, dicunt quod non tenentur de aliqua pena domino.

.

[VII]

.

[1] Usen los ciutadans de Tortosa, que de neguns clams que aga la un de l'altre, de feit de posseció, no.n donen justícia. E axí semblans, que la senyoria prena gran tort can no.n donen justícia con de les altres coses.